Onterven: wat betekent dat?

Wat is de betekenis van onterven?
Wat is onterven?
Onterven van een kind
Onterven van je partner
Onterven van een broer of zus of van neven en nichten
Andere betekenis van onterven
Wat te doen als u iemand wilt onterven?
Wat te doen als u onterfd bent?
Meer vragen of advies?

Over onterven bestaan veel vragen. Sommige zijn feitelijk of meer technisch, sommige gaan over het gevoel, of de interpretatie. In dit stuk kijken we naar wat onterven eigenlijk betekent op al die vlakken. Daarbij leggen we ook uit hoe onterven werkt – en hoe het doorwerkt -, wat de effecten zijn van onterving en ook wat mogelijk is bij onterving. In veel gevallen kan onder begeleiding het gesprek aangaan veel gedoe voorkomen.

Alleen al deze schijnbaar eenvoudige vraag kun je op verschillende manieren uitleggen. In de basis is onterven het bepalen dat iemand niet erft, terwijl deze persoon op grond van de wet een erfdeel gekregen zouden hebben. Anders gezegd: de wet wijst aan wie erfgenamen zijn van degene die overlijdt (de erflater). De erflater kan daarvan afwijken: in een testament kan hij of zij bepalen wie zijn erfgenamen zijn. Als iemand wel volgens de wet zou erven, maar niet volgens het testament, is deze persoon onterfd.
Soms wordt onterving ook wat beperkter uitgelegd. Dan gaat het alleen om het onterven (het ontzeggen van een erfdeel) van degenen die ‘als vanzelfsprekend’ erven: de kinderen en de partner.
Hieronder behandelen we een aantal verschillende situaties.

In een voorbeeld: als Joke wil dat haar erfenis niet bij haar oudste zoon Willem terecht komt, maar alleen bij dochter Annemieke, dan kan zij in haar testament bepalen dat Annemieke haar enige erfgenaam is. Willem is dan onterfd.

Een kind dat onterfd is, heeft altijd nog wel recht op zijn of haar ‘legitieme portie’ (dat soms ook kindsdeel wordt genoemd, daarover meer bij Wie erft wat). Dat is het minimum dat de wet een kind toekent uit de erfenis van zijn vader of moeder. Een kind kan dus wel onterfd worden, maar hij kan toch zijn legitieme portie opeisen. Juridisch gezien is hij onterfd, het kind voelt zich ook onterfd, maar krijgt toch geld van de overledene als hij zijn legitieme portie opeist.

In het voorbeeld kan Willem zijn legitieme portie opeisen. Hij krijgt dan geen goederen (spullen) uit de erfenis, maar wel geld. Hij zal deze geldsom bij de andere erfgenamen moeten opeisen, bij zijn zus Annemieke dus. Als hij niets doet, erft hij ook niet.
Als Willem kinderen heeft, kan het zijn dat zijn kinderen in zijn plaats erven. Dit hangt af van de tekst van het testament van Joke. Afhankelijk daarvan zijn de kleinkinderen ook onterfd, of erven zij juist van hun oma (in plaats van hun vader).

In een ander voorbeeld is vader Jan na het overlijden van zijn eerste vrouw hertrouwd met Mieke. Jan overlijdt. Zijn kinderen verwachten te erven van Jan. Jan heeft geen testament gemaakt. Volgens de wettelijke verdeling gaat alles naar Mieke en krijgen de kinderen een vordering op haar. Zij moeten wachten op hun erfdeel totdat Mieke is overleden en afwachten wat er voor hen overblijft. De kinderen zijn door Jan niet onterfd, maar het kan voor hen voor hen wel voelen alsof zij zijn onterfd, omdat zij hun erfdelen pas later ontvangen en zelfs het risico lopen uiteindelijk niets te krijgen omdat het zo kan zijn dat Mieke voor haar overlijden alles heeft opgemaakt.

Ook een partner kan worden onterfd: de echtgenoot of geregistreerd partner heeft volgens de wet recht op een erfdeel (let op: dit geldt niet voor een ‘slechts’ samenwonende partner). In een testament kan de erflater de partner onterven. De echtgenoot of geregistreerd partner heeft geen recht op een legitieme portie. Bij een onterving van de partner krijgt deze dus echt helemaal niets uit de nalatenschap van de erflater.

Voordat de omvang van de nalatenschap echter bepaald kan worden, moet eerst gekeken worden naar de huwelijksgemeenschap. Als de echtgenoten een gemeenschap van goederen hadden (geheel of gedeeltelijk), dan moet deze eerst verdeeld worden tussen de echtgenoten. De langstlevende echtgenoot krijgt dus wel zijn of haar aandeel in de huwelijksgemeenschap. Als de echtgenoot onterfd is, krijgt hij alleen dat aandeel. Het gedeelte van de huwelijksgemeenschap dat van de overleden partner is (de nalatenschap), gaat naar zijn erfgenamen.

Iemand die niet getrouwd is, geen geregistreerd partner heeft en geen kinderen, heeft ook erfgenamen volgens de wet. Er is dan niemand die aanspraak kan maken op een legitieme portie, dus niemand heeft recht op een minimum verkrijging uit de nalatenschap. In de beperkte betekenis van onterving zou je dus kunnen stellen dat er ook niemand onterfd kan worden.
Als deze erflater een ander benoemt dan zijn erfgenamen volgens de wet (broers/zussen/ouders als die er zijn), dan is in de ruimere betekenis ook sprake van een onterving.

Martin en Adriaan zijn broers. Martin is getrouwd met Veerle, Adriaan is ongehuwd. Zij hebben allebei geen kinderen. Hun ouders leven nog en zijn net de 80 gepasseerd. Adriaan denkt na over zijn nalatenschap. Als hij zonder testament overlijdt, erven Martin en zijn ouders. Martin en Veerle hebben het prima en zijn ouders komen op hun leeftijd ook niets tekort. Adriaan wil dat zijn vermogen naar de kinderen van zijn beste maatje Wim gaat en benoemt hen tot zijn enige erfgenamen in zijn testament. Daarmee zijn Martin en de ouders in feite onterfd. In praktijk kan dat door hen heel verschillend ervaren worden.

Linde heeft al 30 jaar een LAT-relatie met Marijn. Haar zus leeft niet meer, haar ouders ook niet. De kinderen van haar zus, haar neven en nicht, zijn erfgenamen als Linde geen testament opmaakt. Linde heeft Marijn in haar testament benoemd tot erfgenaam. Ook deze situatie kan beschouwd worden als onterving of juist als heel vanzelfsprekend, waarbij niemand zich onterfd voelt.

Onterven kan dus in allerlei persoonlijke situaties voorkomen. De juridische betekenis van onterven is hierboven uitgelegd. In de voorbeelden zagen we al dat het ene onterven het andere niet is. Niet iedereen die zonder dat er een testament is gemaakt door de overledene zou erven, voelt zich daadwerkelijk onterfd als blijkt dat er een testament is waarin andere erfgenamen zijn aangewezen. Andersom: iets wat juridisch gezien geen onterving is, kan wel zo voelen. De context en het gevoel spelen dus een belangrijke rol. Afhankelijk van de situatie heeft onterven ook nog een andere betekenis: een relationele en emotionele.

Zeker bij kinderen (en bij kleinkinderen) heeft onterving vaak enorm veel impact. Meestal is de familiesituatie al gespannen als een kind onterfd wordt. De ouders zijn het bijvoorbeeld niet eens met de partnerkeuze van het kind, hebben geen contact meer met het kind omdat het een andere levensovertuiging heeft, er speelt een langlopende ruzie of het kind is zwaar verslaafd of heeft grote schulden. Niet alleen tussen ouders en kind is er geen of heel moeilijk contact, ook tussen de kinderen zijn de verhoudingen dan regelmatig lastig.

Of het kind het ziet aankomen of niet: de daadwerkelijke onterving van een kind doet eigenlijk altijd pijn. Het is een volgende stap in een al moeilijke en schrijnende familierelatie. Een stap die niet meer ongedaan gemaakt kan worden. Dit werkt vaak generaties lang door in de familie. Niet alleen voelt het kind zich ‘geschrapt’ door de ouders, ontkend in het bestaan, ook de relatie tussen het onterfde kind en de broers/zussen komt onder druk te staan: het onterfde kind is buitengesloten, heeft bijvoorbeeld geen recht op een aandenken uit het ouderlijk huis, en wat het onterfde kind niet krijgt, krijgen de anderen er extra bij. Bovendien levert het opeisen van de legitieme portie vaak allerlei extra spanningen op, rondom respect voor de keuze van de ouders of het oprakelen van het verleden waarin schenkingen zijn gedaan. Het berekenen van de hoogte van de legitieme portie is daarnaast altijd een moeizaam traject.

Bijna in alle gevallen heeft dat ook gevolgen voor de volgende generatie: de kleinkinderen, die neven en nichten van elkaar zijn, maar (al dan niet indirect) verschillend behandeld zijn door opa of oma. Van het ene gezin is de ouder onterfd, zij de kleinkinderen zelf ook onterfd of moeten juist de plek van hun ouder vervullen als erfgenaam, terwijl in het andere gezin de ouder ‘gewoon’ erft, of meer: ook het gedeelte van de onterfde ouder.

Als u overweegt iemand te onterven, wat kunt u dan doen? Hoe werkt onterven? Het eenvoudige antwoord hierop is: een testament maken bij de notaris. Zonder testament erven immers uw erfgenamen volgens de wettelijke regels.
In allerlei situaties is het inderdaad zo eenvoudig. Als u geen partner of kinderen heeft en een het anders wilt regelen dan de wet bepaalt, bespreekt u met de notaris wie u in uw testament tot erfgenaam wilt benoemen. U wilt bijvoorbeeld dat uw vermogen naar uw zus gaat en niet naar uw ouders op leeftijd (waarna het toch weer bij uw zus terecht zou komen, maar wel na een extra heffing van erfbelasting). In feite onterft u uw ouders dan, wat heel begrijpelijk kan zijn – zeker met uitleg (door u persoonlijk of door uitleg te geven in uw testament in een ‘considerans’).

Als u uw partner of een kind wilt onterven – en mogelijk ook de kinderen van dat kind, uw kleinkinderen – dan is het antwoord minder eenvoudig. Juridisch gezien is het antwoord hetzelfde: alleen met een testament kunt u iemand onterven. De gevolgen zijn dan minder eenvoudig en daarom de door u te maken afwegingen ook. Gezien de emotionele en praktische impact die een onterving heeft, is het verstandig deze heel goed te overwegen.

Met de notaris of een nalatenschapsmediator kunt u bespreken wat in uw geval de juridische en praktische gevolgen zijn en een inschatting maken van de relationele gevolgen. Bijvoorbeeld over de legitieme portie, maar ook over de afwikkeling in de praktijk. Wat zijn de haken en ogen? Waar zullen uw erfgenamen tegenaan lopen? Wat zijn alternatieven? Wat als ik van gedachten verander? En wat als ik dan geen testament meer kan maken?

Het kan ook voorkomen dat u wel een kind wilt onterven, maar dat u partner dat niet wil. Of u wilt uw zoon onterven, maar uw dochter ziet dat helemaal niet zitten. In zulke gevallen is nalatenschapsmediation een mogelijke eerste stap. Onder begeleiding van de mediator bekijkt u samen in gesprek wat de beste oplossing is: wordt het een onterving of is er toch een beter alternatief? Afhankelijk van de uitkomst, maakt u uw afwegingen over wat u in uw testament wilt opnemen en legt u deze vast in een considerans.

Als u op grond van de wet zou erven van de overledene, maar hij of zij in zijn/haar testament iets anders bepaalde, bent u onterfd. Vaak ligt dit moeilijk, maar in andere situaties kan het heel begrijpelijk zijn. U kunt hier verschillend mee omgaan, mogelijk ook met verschillend resultaat, zowel financieel als relationeel.

Niets doen

Als u de onterving respecteert of accepteert, hoeft u niets te doen. Bijvoorbeeld als uw kinderloze tante een goed doel, waarvoor zij zich al jaren inzette, tot erfgenaam benoemde. Of als uw broer uw kinderen benoemde tot erfgenaam, met het idee iets na te laten voor hun opleiding of een eerste huis. Of misschien was een onterving niet wat u verwachtte of wat u redelijk zou vinden, maar respecteert u de keuze van de overledene wel.
De door de erflater in zijn testament aangewezen personen zijn de erfgenamen (als zij de erfenis aanvaarden) en krijgen de nalatenschap. U hoeft niets te doen.

Legitieme opeisen

Het kan ook zo zijn dat u de onterving niet accepteert. Als de overledene uw vader of moeder was, heeft u recht op uw legitieme portie. U moet daar zelf een beroep doen, bij de erfgenamen of de executeur; dat kan met een brief en moet binnen 5 jaar na het overlijden van de erflater plaatsvinden. Het kan zijn dat uw andere ouder nog leeft en dat u voor de uitbetaling moet wachten op het overlijden van de langstlevende van uw ouders. Overigens krijgt u niet ‘vanzelf’ een seintje over het overlijden, het onterven, of de afwikkeling van de nalatenschap, ook niet van de notaris. U moet hier zelf achteraan.

Als de overledene niet uw ouder of grootouder was, heeft u geen recht op een legitieme portie. Bijvoorbeeld als ouder, broer, zus, neef of nicht heeft u dan geen recht op enige waarde uit de nalatenschap. Dit geldt ook als uw partner u heeft onterfd; u krijgt dan alleen uw deel van eventueel gemeenschappelijk vermogen (zie ook hierboven). Een stiefkind heeft geen eigen erfdeel in de wet, maar kan zich wel onterfd voelen. Maar ook dan bestaat er geen recht op een legitieme portie.

Testament aanvechten

Mocht u ervan overtuigd zijn dat de overledene niet meer wist wat hij of zij deed tijdens het opmaken van zijn/haar testament (bijvoorbeeld wegens gevorderde dementie), of zich onder druk heeft laten zetten, dan kunt u overwegen om het testament ongeldig te laten verklaren. Het aanvechten van een testament is niet eenvoudig, alleen al omdat de notaris bij het maken van het testament heeft moeten toetsen of de testateur (de overledene) wilsbekwaam was en de gevolgen kon overzien van dat testament. Bewijzen dat dat niet goed gebeurd is, is vaak lastig.

In gesprek gaan

Een heel andere manier van omgaan met een onterving – met vaak ook heel andere gevolgen – is in gesprek te gaan: u als onterfd familielid met de benoemde erfgenamen. Dit kan onder begeleiding van een nalatenschapsmediator en kan op uw initiatief of op initiatief van de executeur of de erfgenamen. Het is namelijk lang niet altijd zo dat degenen die wél erfgenaam zijn, blij zijn met de onterving. Zij kunnen zich bezwaard voelen of de behoefte voelen hun erfdeel toch met u te delen. Tegelijkertijd kunnen zij het ook moeilijk vinden tegen de wil van de erflater in te gaan. Samen in gesprek kunt u bekijken of er dingen zijn die voor u allemaal belangrijk zijn en of er vanuit die aspecten oplossingen te vinden zijn, die beter zijn dan het alternatief, of dat nu een beroep op de legitieme is, het aanvechten van het testament of alleen maar het accepteren van wat door de erflater is vastgelegd. Soms is het niet duidelijk wat de erflater precies bedoeld heeft. Hoe moet het testament uitgelegd worden? Is daadwerkelijk een onterving bedoeld of kan het testament op basis van de omstandigheden anders uitgelegd worden?
Relationeel is dit meestal de beste oplossing. De familierelatie wordt er soms beter van en in elk geval niet slechter, wat met aanvechten en dwarsliggen vaak wel het geval is.

Als u overweegt iemand te onterven, dan adviseren wij u in elk geval de gevolgen hiervan goed door te spreken met een professional op het gebied van erven. Met een notaris of erfrechtadvocaat kunt u de mogelijkheden, consequenties en alternatieven bespreken. Met een nalatenschapsmediator kunt u samen met uw familieleden bespreken of er een betere oplossing is dan daadwerkelijk onterven. Als u weloverwogen besloten heeft wat u in uw testament wilt opnemen, dan kunt u bij een notaris een testament opmaken. Als u afwijkt van de wettelijke regeling, dan is het verstandig een considerans op te nemen in uw testament.

Bent u onterfd, dan kunt u de hulp van een erfrechtadvocaat inschakelen om u te begeleiden bij het maken van een keuze over wat u wilt doen met de onterving. Met een overleg-professional of nalatenschapsmediator kunt u het gesprek aangaan met de erfgenamen over alternatieve oplossingen.

Hier kunt u meer lezen over wie erft als u geen testament maakt of over de legitieme portie.

Wie zijn de erfgenamen?
Wie erft wat?
Hoeveel is de erfenis?
Afwikkeling van de nalatenschap
Wat is een executeur?
Samengesteld gezin en erfenis
Een kind onterven
Minderjarige kinderen en erfenis
Erfrecht & scheiding, onderneming of onterving?
Internationale aspecten
Wat is een legaat?
Legitieme portie: wat is het en hoe werkt het?
Erfenis nalaten aan een goed doel: hoe doe je dat?