Rekening en verantwoording, wat is dat eigenlijk?

In het erfrecht komen discussies over rekening en verantwoording regelmatig voor. Maar wat houdt dit fenomeen nu eigenlijk in? Dat kan het beste worden uitgelegd aan de hand van enkele voorbeelden.

Bij de afwikkeling van een erfenis kan een executeur of vereffenaar betrokken zijn (zie Wat is een executeur). Die brengt, kort gezegd, in kaart wat de onderdelen van de nalatenschap zijn, int vorderingen en betaalt (uiteindelijk) schulden. Als dat nodig is ter betaling van de schulden, dan moet hij ook zaken verkopen.

Aan deze bevoegdheden over andermans vermogen, zitten uiteraard ook verantwoordelijkheden vast. Zo dient de executeur volgens de wet rekening en verantwoording af te leggen bij het einde van zijn taak. Dat geldt ook voor de vereffenaar. De ‘rekening’ betreft de cijfers, ofwel de mutaties die er zijn geweest en de ‘verantwoording’ betreft het waarom daarvan, zo mogelijk onderbouwd met stukken, bijvoorbeeld facturen.

Ook komt het voor dat personen voorafgaand aan hun overlijden onder curatele staan of dat hun vermogen onder bewind staat. De curator dan wel bewindvoerder moet na het overlijden een eind-rekening en verantwoording afleggen. Dat is dan vaak het startpunt bij de afwikkeling van de erfenis.
In de hiervoor genoemde situaties staat duidelijk in de wet dat er rekening en verantwoording moet worden afgelegd. In het erfrecht komen veel situaties voor waarin de plicht niet uit de wet voortvloeit, maar waarin aan de zijde van een of meer erfgenamen wel behoefte bestaat aan rekening en verantwoording. Een voorbeeld daarvan is de volmacht (zoals bij een levenstestament). Hoewel in de wet bepalingen staan over de volmacht, is een bepaling over rekening en verantwoording daarbij niet opgenomen.

Misbruik van een volmacht

Uit de praktijk blijkt dat met enige regelmaat misbruik wordt gemaakt van een verleende volmacht. Om die reden wordt in procedures vaak toch geprobeerd rekening en verantwoording af te dwingen om zo te komen tot terugbetaling van ten onrechte toegeëigende de bedragen. Dat is niet eenvoudig. De Hoge Raad, de hoogste rechter op dit terrein Nederland, is lange tijd streng in de leer geweest. Een verplichting tot het afleggen van rekening en verantwoording kan bestaan, ook al staat het niet in de wet, maar bij de volmacht was dat niet het geval volgens de Hoge Raad. 

Een aantal jaren geleden is daarin wat meer soepelheid gekomen. Als een volmacht die is gegeven erg lijkt op een situatie waarin wel rekening en verantwoording moet worden afgelegd, dan kan daarbij worden aangeknoopt. Zo kan een volmacht erg lijken een overeenkomst van opdracht, waarbij iemand voor een ander bepaalde diensten verricht en daarover rekening en verantwoording moet afleggen. Op die manier kan soms dus toch rekening en verantwoording worden afgedwongen.

De lagere rechtspraak was overigens al iets langer wat meer soepel in die zin dat eerder een plicht tot het afleggen van rekening en verantwoording werd aangenomen.

Rekening en verantwoording bij een levenstestament

In de rechtspraktijk komen discussies de laatste tijd hierover met regelmaat voor als sprake is geweest van een levenstestament. De volmacht is daarvan een belangrijk bestanddeel. De laatste tijd lijkt sprake van een bewustwording, in die zin dat bij het opstellen van een volmacht of een levenstestament meer en meer wordt meegenomen of er rekening en verantwoording moet worden afgelegd en zo ja aan wie.  Het kan echter ook een bewuste keuze zijn om dit juist niet op te nemen.

In situaties waarin misbruik is gemaakt een volmacht is de plicht tot het afleggen van rekening en verantwoording uiteraard gewenst. Er zijn echter ook andere situaties denkbaar. Soms doet één van de kinderen jarenlang naar eer en geweten met de bankpas van de ouder boodschappen voor de ouder, pint deze op diens verzoek voor de ouder en wordt het gepinde aan de ouder afgegeven. Vervolgens overlijdt de ouder en wordt het betreffende kind door bijvoorbeeld een broer die jarenlang geen contact had met de ouder ter verantwoording geroepen. Bewijzen dat het geld daadwerkelijk aan de ouder is gegeven, kan lastig zijn. Dat is de andere kant van de medaille. 

Als eenmaal rekening en verantwoording wordt afgelegd, dan is de vraag wat daarin moet staan en hoe streng er wordt beoordeeld. Wat er exact in de rekening verantwoording moet staan, is afhankelijk van de concrete omstandigheden van het geval; dat geldt ook voor de strengheid van de beoordeling. Op het moment dat iemand beroepshalve voor een ander diens vermogen beheert, dan zullen er hoge eisen worden gesteld aan de inhoud en wordt er streng getoetst. Op het moment dat een kind van iemand boodschappen voor de ouder haalt en soms op verzoek kleine bedragen pint dan zal de toets minder streng zijn. Vaak is het vooraf dus moeilijk in te schatten of discussies hierover tot iets leiden, maar soms zijn de wel bekende gegevens voldoende om het gesprek aan te gaan. Wanneer hier spanning over is tussen familieleden, maar ook de bereidheid aan beide zijden bestaat het gesprek hierover aan te gaan, is dit bij uitstek een kwestie die zich leent voor mediation.